رزق حلال و راه‌های به دست آوردن آن

بسم الله

همواره بشر به دنبال یافتن عوامل و آثار رفتار خویش بوده است، انسان‌ها علاقه مندند تا بدانند چه عواملی باعث تفاوت مالی میان آنها می شود و برای توسعه در روزی چه باید کرد، عالم خلقت بر اساس قانون علت و معلول آفریده شده و تمام ذرات آن با یکدیگر مرتبط هستند. زیباترین بیان در رابطه با علت‌های فقر و ثروت در سخنان بیشینیان دین آمده است. در آیات و خصوصاً در روایات اهل‌بیت علیهم السلام عوامل فراوانی را برای گشایش روزی و فقر و تنگدستی برشمرده‌اند، اگر چه رابطه ی برخی از این عوامل با ثروت و فقر بر ما پوشیده است اما بی تردید گفتار آنان بهترین و زیباترین بیان در این رابطه است.

گل های زیبایی را در باغی سرسبز تصور کنید که باران رحمت یکسان بر آنها می‌بارد. باغبان یکی از آنها آفت را می‌شناسد و در تغذیه و آبیاری گل‌ها می‌کوشد، هر روز طراوت وشادابی غنچه های شکفته، زبان عابران را به تحسین وا می دارد ، اما باغبان دیگر بی خبر از باغبانی، نه آبیاری مناسب را می داند و نه آفت زدایی می کند، گل‌های این باغ پژمرده و غم انگیز می شود.
اکنون گل وجود انسان نیز چنین است بهره‌های دنیوی، ثروت و نعمت‌های الهی همان باران رحمتی است که بر همگان می بارد، یکی برای داشتن گل‌های سرخ و زیبا، میوه های خوشبو و رنگین راه را می شناسد و از آفات و آسیب‌ها با خبر است، میوه فضیلت و کمال می‌چیند و گل‌های معرفت را پرورش می‌دهد. اما دیگری آسیب‌ها را نمی‌شناسد، سم‌های زهرآگین را برای تغذیه ی گل وجودش به کار می‌گیرد، بی خبر از آن که ریشه اش می‌سوزد و میوه‌هایش پست و غیرقابل استفاده می‌شود. آفات و آسیب‌های گل وجود انسانی، همان گناهان به ویژه مال حرام و لقمه‌ی حرام است.
نسیم رحمت الهی، همواره می وزد. اما تنها کسانی که با خورد و خوراک حلال، لطافت خویش را حفظ کرده اند، آن را احساس می کنند و با آرامشی وصف نشدنی در کنار ساحل امن نجات می نشینند و عاقبت طوفان زدگان حرام را نظاره می‌کنند. باغبانان حقیقی همان پیشوایان الهی، نیز بشر را از آلودگی به مال حرام، برحذر داشته‌اند و آثار ناگوار آن را یادآور شده‌اند.
پژوهش حاضر در هفت فصل تنظیم شده تا آفات روحی و جسمی مال حرام را تبیین کند، پرده از چهره‌ی زشت آن بردارد و میوه‌های ناخوشایند آن را معرفی کند و راه کارهای به دست آوردن روزی حلال و کلیدهای ثروت و خوشبختی را برای همگان بیان کند و علت‌های فقر و نداری را به طور کامل ذکر کند.

معنای رزق و روزی:

روزی:

واژه‌ای است فارسی که به معنای خوراک روزانه آنچه روز به روز به کسی داده می‌شود و قسمت او می‌گردد و نیز ضروریات زندگی به کار رفته است.

رزق:

واژه ای است عربی و معادل روزی است که به معنای خوراک روزانه، نصیب و بهره به کار رفته است.

در اصطلاح، رزق چیزی است که می توان از آن بهره‌برداری کرد و کسی نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد.

بنابراین رزق چیزی است که قابلیت بهره برداری دارد، در نتیجه رزق هر کس غیر از دارائی و ثروت اوست. پس رزق هر کس به میزان برخورداری او از نعمت ها است نه میزان دارائی اش(محمدعلی قاسمی، گشایش روزی، ص 19.)

اقسام رزق:

«رزق را دارای چهار نوع برشمرده اند : رزق مضمون، رزق مقسوم، رزق مملوک، رزق موعود».

رزق مقسوم : رزقی است که در ازل تقسیم شده و در لوح محفوظ نوشته شده است . (1)

رزق مملوک : رزقی است که در ملکیت شخص در آمده است.

رزق موعود: رزق خاصی است که خداوند، صالحان و عابدان را به آن وعده داده است.

رزق مضمون : خوردنی و نوشیدنی است که به اندازه مورد نیازانسان ازطرف خداوند ضمانت شده است . (2)

در تقسیم بندی دیگری، می توان رزق را دو نوع ظاهری و باطنی یا به عبارتی مادی و معنوی تقسیم کرد:

رزق مادی : مانند خوردنی‌ها و پوشیدنی ها.

رزق معنوی : مانند علوم و معارف ، نبوت و ... . (3)

بسیاری از دانشمندان اسلامی فرمودند که در آیات الهی و احادیث پیشوایان، واژه ی رزق به معنای رزق حلال است،‌ به این معنا وقتی خداوند در آیه‌ای می فرماید: «مؤمنان کسانی هستند که: ینفقون مما رزقناهم؛(4) . از آن چه به ایشان روزی کردیم انفاق می کنند»، یعنی از روزی حلال خویش به دیگران می‌دهند.

از دیدگاه حضرت علی  علیه السلام روزی بر 2 قسم است: «آن که تو را می‌خواهد و آن که تو او را می‌جویی. کسی که دنیا را می خواهد، مرگ نیز او را می طلبد تا از دنیا بیرونش کند وکسی که آخرت خواهد، دنیا را می طلبد تا روزی او را به تمام بپردازد.( محمد دشتی، نهج البلاغه، حکمت 431)(5)

رزق در قرآن کریم:

واژه‌ی رزق در قرآن نیز مورد استفاده قرار گرفته است به عنوان نمونه به چند آیه اشاره می کنیم :

«و لا تمدن عینیک الی ما متعنا به ی ازواجاً منهم زهره الحیوه الدنیا لنفتنهم فیه و رزق ربک خیرٌ وأبقی».(6)

هرگز چشم خود را به نعمت‌های مادی که به گروه‌هایی از آنان داده ایم، میفکن که این‌ها شکوفه‌های زندگی دنیا است و برای این است که آنان را بیازمائیم و روزی پروردگارت بهتر و پایدارتر است.

«و لو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فی الارض و لکن ینزل بقدر ما یشاء انه بعباده‌ی خبیرٌ بصیر».(7)

اگر خداوند روزی را برای همه بندگانش گسترش دهد، آنان در زمین طغیان می کنند، از این رو به مقداری که می خواهد نازل می کند، او نسبت به بندگانش آگاه و بینا است.

 

 

معیار گستردگی و تنگی روزی:

هرگز نباید تصور کرد که وسعت رزق دلیل بر محبت خداوند و یا تنگی معشیت دلیل بر خشم و غضب او است، زیرا خداوندگاه انسان را به وسعت روزی آزمایش می‌کند و اموال سرشاری در اختیارش قرار می دهد و گاه با تنگی معیشت میزان مقاومت و پایمردی او را روشن می‌سازد و آنها را از این طریق پرورش می‌دهد.(8)

سرمایه و ثروت، گاهی زمینه ساز فساد و گناه می شود، زیرا وقتی انسان‌ها خود را بی نیاز از خداوند می‌بینند، طغیان می کنند. «إن الانسان لیطغی أن رءاه استغنی؛ همانا انسان طغیان می‌کند، زیرا خود را بی نیاز می‌بیند، گاهی ثروت مایه بلا و عذاب جان صاحبان آن‌هاست و هر گونه آرامش واستراحت را از آنها می‌گیرد. چنانچه قرآن کریم در این باره می فرماید :

«فلا تعجبک اموالهم و لا اولادهم انما یریدالله لیعذبهم بها فی الحیاه الدنیا و تزهق انفسهم و هم کافرون». (9)

فزونی اموال و اولاد آنها تو را در شگفت فرو نبرد، خدا خواهد آنان را به این وسیله در زندگی دنیا مجازات کند و در حال کفر بمیراند. در جایی دیگر خداوند در قرآن کریم می‌فرماید‌:

«ایحسبون انما نمدهم به من مال و بنین نسارع لهم فی الخیرات بل لا یشعرون)) (10)

آیا آنان چنین می‌پندارند که امـوال و فرزنـدانی را که به آنها دادیـم برای ایـن است که درهـای خیـرات را به رویـشان بگشائیـم، چنین نیـست آنهـا نمی فهمند».

 

نقش تلاش انسان‌ها در تقدیر روزی:

نباید از آیاتی که در زمینه ی تقدیر و اندازه گیری روزی به وسیله ی پروردگار آمده چنین استنباط کرد که تلاش‌ها و کوشش‌ها نقشی در این زمینه ندارند و این‌ها را بهانه‌ی تنبلی و فرار از زیر بار مسئولیت‌ها و مجاهدت‌ها در مقیاس فرد و اجتماع قرار داد، که این پندار بر ضد آیات فراوانی از قرآن مجید است که سعی و کوشش را معیار موفقیت‌ها شمرده است(11).

همانگونه که در آیات قرآن آمده است :

«لئن شکرتم لأزدینکم (12)»

هرگاه شکر نعمت‌ها را به جا آوردید و آن را در مصرف واقعی صرف کنید، نعمت را بر شما افزون می کنم.

در جایی دیگر خداوند فرموده است که مردم باید همواره برای کسب روزی تلاش کنند:

«هو الذی جعل لکم الارض ذلولاً فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه(13)».

او کسی است که زمین را تسلیم و خاضع در برابر شما قرار داد تا بر پشت آن راه بروید و از رزق آن استفاده کنید.

 

قدرت خدا در روزی رسانی:

از امام علی  علیه السلام پرسیدند : اگر در خانه ی مردی را به رویش ببندند روزی او از کجا خواهد آمد؟ فرمود: از آن جایی که مرگ او می آید(14).

همانگونه که در آیه‌‌ی «إن الله هوالرزاق ذوالقوة المتین(15) »؛همانا خداوند روزی دهنده و صاحب قدرت محکم است، آمده است.

 

خداوند روزی رسان:

از امام علی  علیه السلام پرسیدند که چگونه خدا با فراوانی انسان‌ها به حسابشان رسیدگی می‌کند؟ حضرت پاسخ دادند :

آن چنان که با فراوانی آنان روزیشان می دهد! و باز پرسیدند: چگونه به حساب انسان‌ها رسیدگی می کند که او را نمی بینند؟ فرمود: همان گونه که آنان را روزی می‌دهد و او را نمی‌بینند(16).

قرآن تأکید دارد که انسان‌ها روزی بخش خود را تنها خدا بدانند و از غیر او تقاضا نکنند و به دنبال این ایمان و توکل بر نیرو و تلاش و سعی خود متکی باشند همانگونه که در ذیل آیه‌ی: «هل من خالق غیرالله یرزقکم من السماء و الارض(17)»

آیا خالقی غیر از خدا وجود دارد که شما را از آسمان و زمین روزی دهد.

«فابتغوا عندالله الرزق(18)»تنها روزی را نزد خدا بجوئید.

 

 

معنای وسیع تر روزی:

روزی معنی وسیعی دارد که روزی های معنوی را نیز همانگونه که بیان کردیم در بردارد، بلکه روزی اصلی همین روزی معنوی است، در دعاها تعبیر به رزق در مورد روزی‌های معنوی بسیار به کار رفته است، در مورد حج می‌گوئیم‌: اللهم ارزقنی حج بیتک الحرام. در مورد توفیق اطاعت و دوری از معصیت آمده: اللهم ارزقنی توفیق الطاعه و بعد المعصیه(19). در دعاهای روزه ماه مبارک رمضان می خوانیم:

« اللهم ارزقنی فیه طاعه الخاشعین»(20).

هدف این است که با تمام تلاش ها و کوشش ها باز به روشنی می بینیم دست دیگری نیز در کار است که گاه نتیجه ی تلاش ها بر باد می رود و گاه به عکس، تا مردم فراموش نکنند در پشت عالم اسباب، دست قدرت« مسبب الاسباب» کار می کند.

 

ارزش تلاش برای روزی حلال:

طلب حلال در مقام جهاد:

اسلام کار را یک نوع جهاد در راه خدا می داند.

پیامبر اکرم  صلی الله علیه وآله فرمودند:«‌کسی که در راه کسب روزی حلال برای خانواده اش تلاش کند مجاهد و حرکت کننده در راه خداست»(21).

 

کسب حلال و شرافت:

کار و تلاش مشروع برای کسب روزی حلال هر چه که باشد، باز موجب شرافت و کرامت انسان می شود و بهتر از آن است که انسان دست خویش را پیش از دیگران دراز کند و سربار آنان باشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره فرمودند: «اگر انسان هیزم را بر پشت خویش حمل کند، بهتر از آن است که دست گدائی پیش دیگران درازکند که معلوم نیست، چیزی به او بدهند یا ندهند ».

 

کسب حلال بهترین عبادت:

از دیدگاه پیشوایان معصوم علیهم السلام اگر نیت‌ها خالص باشد و کار از راه حلال صورت گیرد، همه کارهای انسان رنگ الهی به خود می گیرد و ارزشی غیر قابل وصف پیدا می‌کند.

رسول خدا  صلی الله علیه وآله می‌فرماید:«عبادت دارای هفتاد جزء است که با فضیلت‌ترین آنها طلب روزی حلال است»(22).

 

عوامل رساننده و افزاینده روزی:

از دیدگاه معصومین عوامل فراوانی ذکر شده که باعث زیادشدن روزی می شود:

امام صادق فرمودند:من حسن بره اهل بیته زیدفی رزقـه»(22) ؛هرکه باخـانـواده‌ی خود نیکوکار باشـد، روزیـش زیـادمی شود.

امام صادق علیه السلام در جایی دیگر فرمودند: « ان البر یزیده فی الرزق»(23)؛ نیکوکاری، روزی را زیاد می‌کند.

امام علی علیه السلام فرمودند: «والعسر لیفسد الاخلاق، التَّسهل یدرالارزاق»)(24)؛

سختگیری، اخلاق را تباه می‌کند، آسان گیری (براهل و عیال و معاملات) روزی‌ها را سرازیر می کند.

امام باقر علیه السلام فرمودند: « الزکاه تزید فی الرزق»(25)؛ زکات دادن روزی را زیاد می کند.

امام علی در جایـی دیگر فرمـودند:«من حسنت نیتـه، زید فی رزقه»(26)

هر که خـوش نیـت باشد، روزیـش زیـاد می‌شود.

پیامبر اکرم فرمودند :‌« صدقه زیاد بدهید، تاخداوند به شما روزی بدهد».(27)

 

حکم کسب درآمد حلال:

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: «طلب الحلال فریضیة علی کل مسلم و مسلمة»(28)؛ کسب درآمد حلال بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: «طلب الحلال جهاد»(29)؛ کار کردن برای کسب درآمد حلال جهاد است.

 

عوامل روزی بر:

امام باقر علیه السلام فرمودند : «ان العبد لیذنب الذنب فیزوی عنه الرزق»(30)

بنده گناه می کند و به سبب آن روزی از او زده می شود.

دیدگاه پیامبر راجع به عاملی که روزی را از بین می برد این است که ایشان فرمودند:

«هرکه حقی از حقوق برادر مسلمان خود را پایمال کند، خداوند برکت روزی را بر او حرام گرداند مگر آن که توبه کند». (31)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «کثرهُ السحت یمحق الرزق» ؛ حرامخواری زیاد، روزی را می برد. (32)

 

بهترین روزی:

بهترین روزی آن است که انسان را کفایت کند. از پیامبر خدا رسول اکرم  صلی الله علیه وآله روایت شده است:

«طوبی لمن أسلم و کان عیشه کفافاً»(33) ؛ خوشا به حال کسی که مسلمان باشد و زندگیش به قدر کفاف.

رسول خدا فرمودند : «بهترین روزی آن است که به قدر کفایت باشد»(34).

 

بسندگی به کفاف:

امام علی  علیه السلام فرمودند:« آن کس که به اندازه کفاف بسنده کرد، به آسایش دست یافت و از زندگی آسان و خوشی برخوردار شد»(35).

امام صادق علیه السلام فرمودند: «در انجیل آمده است که عیسی  علیه السلام عرض کرد:«بار خدایا! صبح یک گرده‌ی نان جو، شب گرده‌ای دیگر مرا روزی فرما و بیش از این روزیم مده که دچار طغیان شوم»(36).

پی نوشت ها :
 

1- مهدی عزیزان، راز رزق، ص 32.
2- همان.
3- همان.
4- مصطفی خمینی، تفسیرالقرآن الکریم، ج2، ص 449.
5-. محمد دشتی، نهج البلاغه، حکمت 431.
6- سوره ی طه، آیه 131.
7- سوره ی شوری، آیه ی 27.
8- ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، ج 20، ص 373.
9- همان.
10- سوره ی مؤمنون، آیه ی 55 و 56.
11- تفسیر نمونه، ج 20، ص 373.
12- سوره ابراهیم، آیه 7.
13- سوره ملک، آیه 15.
14- نهج البلاغه، حکمت 356.
15 - سوره ذاریات، آیه 58.
16- نهج البلاغه، حکمت 300.
17- - سوره فاطر، آیه 3.
18- سوره عنکبوت، آیه 17.
19- تفسیر نمونه، ج 20، ص 374.
20- عباس قمی،‌ مفاتیح الجنان، دعای روزه روز 15 ماه رمضان، ص 345.
21- گشایش روزی، ص 25
22- محمدبن کلینی، الکافی، ج5، ص 78.
23- محمدباقر مجلسی، البحار، ج 78، ص 452.
24- همان، ج 69، ص 408.
25- عبدالواحد آمدی، عزر الحکم، ص 802،
26- البحار، ج 96، ص 14.
27- همان، ج 103، ص 21.
28- میزان الحکمه، ج 5، ص 2059.
29- همان
30- الکافی، ج 2، ص
31- کریم فیضی تبریزی، الامالی صدوق، ص
32- کریم فیضی تبریزی، الامالی صدوق، ص
33- الکافی، ج 2، ص 140
34- البحار، ج77، ص168
35- نهج البلاغه، حکمت 371
36- البحار، ج 72، ص 54.
راسخون/نویسنده: قربان منتظمی